Του δασκάλου Ηλία Κ. Γάγαλη

 

Οι Βρετανοί A.T. Wace και Α.Μ. Woodward το 1910 επισκέπτονται το Tsourchli (μετονομάζεται σε Άγιο Γεώργιο στις 20-1-1927 Φ.Ε.Κ. 18/1927) και καταγράφουν τρεις επιγραφές. Οι δυο βρίσκονται στο λόφο του Αγίου Νικολάου και η τρίτη είναι εντοιχισμένη στην εκκλησία των Αγίων Αποστόλων στο κέντρο του χωριού.

 

Η πρώτη που βρέθηκε στο λόφο την οποία  καταγράφει…

και ο Νικόλαος Παπαδάκης , πρώτος έφορος αρχαιοτήτων στη Δυτική Μακεδονία και ο οποίος περισυνέλλεγε αγάλματα  συνάμα κατέγραφε επιγραφές που έβρισκε ή του υποδείκνυαν οι κάτοικοι το 1912. Ο Παπαδάκης λέει:

 «ΕΤΟΥC ΚΦ΄ ΙΕΡΗΤΕΥΟΝΤΟC NEIKANΔΡΟΥ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΕΠΕCΚΕΥΑCΘΗ»[1]. Χρονολογία επιγραφής 188/9 μ.Χ. (ακτιακή χρονολογία)[2]

Η επιγραφή αυτή υποδηλώνει την ύπαρξη αρχαίου ιερού πάνω στο λόφο που τον αποκαλούσαν οι ντόπιοι Κάστρο (Kastro).

Η δεύτερη επιγραφή που βρέθηκε από τους Wace & Woodward to 1910 στα ερείπια του ναού του Αγίου Νικολάου στο λόφο του Τσουρχλίου αναφέρει: «ΘΕΥΔΑC ΝΙΚΑ… ΙC AΠΕΛΕΥΘΕΡΟC ΗΡΑΚΛΕΙ ΦΙΑΛΙ///ΟΝ»[3]. Η επιγραφή αυτή χρονολογείται από το 188/189 μ.Χ. Είναι η επιγραφή αυτή μια μικρή βάση από πωρόλιθο διαστάσεων 0,15 Χ 0,45 Χ 0,27.Ο Ηρακλής λατρεύονταν ως θεότητα από τους Μακεδόνες και θεωρούνταν ο γενάρχης των Μακεδόνων βασιλέων.

H Καλλιόπη Χατζηνικολάου στη διδακτορική της διατριβή αναφέρει για τη συγκεκριμένη επιγραφή[4]:

Οι Wace και Woodwad αναφέρουν την ύπαρξη μιας πωρολιθικής ενεπίγραφης βάσης με αναθηματική επιγραφή στον Ηρακλή με προέλευση από τον Άγιο Γεώργιο Γρεβενών,  αυτοκρατορικών χρόνων. Οι μετέπειτα ερευνητές Edson και Ριζάκης και Τουράσογλου αναζήτησαν ματαίως το μνημείο, το οποίο εξακολουθεί και σήμερα να θεωρείται χαμένο. Σύμφωνα με το κείμενο της επιγραφής ο απελεύθερος Θευδάς αφιέρωσε στον Ηρακλή φιαλίσκον. Η ανάθεση φιαλών, σκύφων και άλλων σκευών στον Ηρακλή από απελεύθερους αποτελούσε συνήθεια.

Ο συσχετισμός του Ηρακλή με τους απελεύθερους στην Άνω Μακεδονία παραπέμπει στον Ηρακλή με την επίκληση Κυναγίδας, που ήταν κατεξοχήν άρρενας θεός των απελευθερώσεων στην περιοχή, την οποία σήμερα καταλαμβάνει ο δυτικομακεδονικός χώρος.

Αναθηματική επιγραφή από πωρόλιθο βρέθηκε από τους A.T.Wace & A.M Woodward to 1910 κατά την επίσκεψή τους στην περιοχή του Τσουρχλίου Γρεβενών και συγκεκριμένα εντοιχισμένη στη εκκλησία των Αγίων Αποστόλων[5]. Ο αρχαιολόγος Εdson το 1937 την αναζητεί αλλά δεν την βρίσκει ,γιατί  το 1926 έγινε επέκταση του Ιερού Ναού και έτσι  καλύφθηκε η επιγραφή που βρήκαν οι Βρετανοί το 1910 και ο Ν. Παπαδάκης το 1912.Η εκκλησία σοφατίστηκε και το πιθανότερο η επιγραφή να βρίσκεται κάτω από το σοφά.

 Η επιγραφή αυτή χρονολογείται από το 153/154 μ.Χ. Έχει διαστάσεις 0,44 Χ 0,55 Χ 0,37 .Η επιγραφή αυτή το πιθανότερο να αποσπάστηκε από το λόφο του Αγίου Νικολάου όπου βρέθηκε και η πρώτη επιγραφή την οποία περιγράψαμε παραπάνω.

Η επιγραφή αυτή αναφέρει τη λέξη ιερητεύοντος που σημαίνει ότι υπήρχε ιερό και ιερατεύοντας του ιερού πάνω στο λόφο.

[— — — — — — — — — ΙΕΤΗΤΕΥΟ]-

NTOC [․․]ΟΧΙ#⁷[․]ΤΤ[—]ΙϹ[․․․]ΚΑΙ

[— — — — — — — — — — — — — —]

[— — — — —]ΥΛϹ[—] ΝΕΟΠΤΟ

Λ[Ε]ΜΟC ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

Ο ΚΑΙ ΓΝΑΙΟC ΕΚ Τ[Ω]-

Ν [ΙΔΙ]ΩΝ. ΕΤΟΥC

    #⁹⁰⁰ AT΄. #⁹⁰⁰

 

 

Η τέταρτη επιγραφή και παλαιότερη όλων που βρέθηκε γράφει:

[— — — — — — — — — — —]Τ̣ΟϹΓ#⁷

[— — — — — μηνὸς(?)] Γ̣ΟΡΠΙΑΙΟΥ

[— — — — — — — — —]C CΚΟΙΔΟΥ ΕΝ

[— — — — — — — — —]ΑΡΧΟΥ ΔΑΡΕΙΟΥ

 [τοῦ δεῖνος — — — Λ]ΜΝΑΙ (ΟC) ΓΟΥ

[ΡΑ(?) — — — — — ΦIΛ] ΙΠΠΟC ΓΛΑΥ

[ΚΟΥ(?) — — — — — — — — — — —]

 

Xρονολογία: 3rd/2nd c. B.C.(3ος/2ος αιώνας π.Χ)

 

Η συγκεκριμένη επιγραφή είναι η παλαιότερη που έχει βρεθεί στην περιοχή και αναφέρει τη λέξη σκοίδος που σημαίνει :{H} σκοῖδος· ἀρχή τις παρὰ Μακεδόσι τεταγμένη ἐπὶ τῶν δικαστηρίων. Ἡ λέξις κεῖται ἐν ταῖς ἐπιστολαῖς Ἀλεξάνδρου  = eine oberste Instanz bei den Makedonen, denen die Gerichtshöfe untergeordnet sind. Die Vokabel steht in den Briefen Alexanders. >>

Χρονολογείται η επιγραφή από τον 3ο π.Χ. αιώνα σύμφωνα με την αείμνηστη αρχαιολόγο Φανούλα Παπάζογλου του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου. Αναφέρει επίσης μισοκατεστραμμένη τη λέξη Πολιτάρχου που είναι ο άρχων της πόλης, αξίωμα που υποδηλώνει την ύπαρξη πόλης ισχυρής που είχε πολιτικούς και δικαστικούς άρχοντες εκείνη την εποχή. Οι πολιτάρχες ήταν ανώτεροι δημοτικοί και τοπικοί άρχοντες των κατά τόπους εθνών μέσα στη Μακεδονική και αργότερα ρωμαϊκή επικράτεια.

Αναφέρεται επίσης ο μήνας Γορπιαίος που σύμφωνα με το Μακεδονικό χρονολόγιο είναι ο μήνας Αύγουστος.

Τα γράμματα των επιγραφών είναι σε μεγαλογράμματη ελληνική γραφή γεγονός που αποδεικνύει τη γλώσσα την οποία μιλούσαν οι Μακεδόνες κάτοικοι της αρχαίας αυτής πόλης που δεν είναι άλλη από την αρχαία ελληνική γλώσσα.

Συγκεκριμένα η αρχαιολόγος Φανούλα Παπάζογλου αναφέρει στο έργο της: «Χωριά, πόλεις και έθνη στην Άνω Μακεδονία[6]» τα εξής:

«Δυστυχώς δεν έχουμε ακόμη στην κατοχή μας ολοκληρωμένη εικόνα από την προ-Ρωμαϊκή περίοδο. Το αρχαιότερο δημόσιο έγγραφο απ’ αυτή την περιοχή  πηγάζει από μια τοπική αρχή. Είναι ένα απότμημα του 4ου π.Χ. ή αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα καταλόγου (αντί διατάγματος) από τον Άγιο Γεώργιο (Τσούρχλι)[7] στην Τυμφαία.

Η επαρχία της Άνω Μακεδονίας συνήθως ζευγάρωνε με την Περαιβαία ως μια χωριστή ενότητα.

Στο εναπομείναν κομμάτι της χρονολογίας δηλώνεται ίσως από ένα περιφερειακό τίτλο (στρατηγός), από μια ημερομηνία του Μακεδονικού μήνα Γορπιαίου και από δυο τοπικούς άρχοντες: τον ΣΚΟΙΔΟ και ίσως τους «ΠΟΛΙΤΑΡΧΕΣ».

ΣΚΟΙΔΟΣ του οποίου αυτή η επιγραφή είναι η πρώτη επιγραφική αποτύπωση,  ο τίτλος ενός άρχοντα του οποίου οι ακριβείς δικαιοδοσίες δεν είναι ακόμη ξεκάθαρες.

Ούτε μπορεί να είμαστε σίγουροι για τον τίτλο, και ως εκ τούτου για τα καθήκοντα του δεύτερου επισήμου (του Πολιτάρχη), αλλά μπορεί να υπάρξει μικρή αμφιβολία ότι αυτός ήταν ένας ακόμα πολιτικός άρχοντας. Όπως και να’χει το έγγραφο αποτελεί καθοριτική απόδειξη ότι όχι μόνο κάτω από τη Ρωμαϊκή περίοδο ,αλλά και κάτω ήδη από τη βασιλική εξουσία η Τυμφαία ήταν δημιούργημα από έναν αριθμό αυτοδιοικούμενων κοινοτήτων».

Εδώ θα ήθελα να σημειώσω την αντίθετη άποψη που έχω διαμορφώσει με τα μέχρι στιγμής συλλεχθέντα στοιχεία τα οποία έχω συγκεντρώσει συνολικά και τα οποία οδηγούν αβίαστα στο συμπέρασμα ότι η περιοχή του Αγίου Γεωργίου Γρεβενών δεν ανήκε στην Τυμφαία αλλά στην Ελιμιώτιδα (Elimiotae or Elimiotis) ή Ελιμία.  

Η πέμπτη λίθινη επιγραφή βρέθηκε από τον Βλατσιώτη αρχαιολόγο Αντώνη Κεραμόπουλο στη περιοδεία του στην περιοχή το 1937 στην εσωτερική γωνιά της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου πάνω στο λόφο η οποία εκκλησία είχε ανακαινιστεί εκ βάθρων από τον τότε Πρόεδρο της Κοινότητος Αντώνιο Κωτίτσα και τους κατοίκους του χωριού[8].

 

.Η επιγραφή αυτή γράφει:

[— —]ΗΞ[— —]

[— —]ΙΙ#⁷[— —]

 

 Χάρτης αρχαίας Μακεδονίας (πηγή Hainrich Kiepert)

Τέλος για να διαλυθούν και οι τελευταίες αμφιβολίες περί του που βρίσκεται η αρχαία μακεδονική πόλη Εlimea ή Εlyma ή Εlimeum (Eλιμία) παραθέτω χάρτη της αρχαίας Μακεδονίας που είναι τυπωμένος στη Μεγάλη Ελληνική εγκυκλοπαίδεια Πυρσός που τυπώθηκε στην Αθήνα μεταξύ των ετών 1928-1930[9].Όπως παρατηρούμε η πόλη Ελιμία βρίσκεται σύμφωνα με το Γερμανό γεωγράφο και αρχαιολόγο Hainrich Kiepert στη γεωγραφική περιοχή του Αγίου Γεωργίου Γρεβενών, ήταν δε η πρωτεύουσα πόλη της Ελιμιώτιδας ,όλης της περιοχής που καλύπτουν σήμερα η περιοχές Γρεβενών, Βενζίων και Τσαρτσαμπά της Κοζάνης. Διακρίνουμε επίσης στον ίδιο χάρτη και άλλες μακεδονικές πόλεις της Ελιμιώτιδας όπως την Αιανή, την Εράτυρα .Στην ίδια ευθεία με την Ελιμία και την Αιανή συναντούμε και το ιερό των αρχαίων Μακεδόνων στο Δίον Πιερίας. Διακρίνεται επίσης στο χάρτη ο Αλιάκμονας ποταμός και ο κοντινός παραπόταμός του η Πραμόριτσα, που μας βοηθούν να εντοπίσουμε ευκολότερα το σημείο της αρχαίας πόλης.

Είναι ηλίου φαεινότερο ότι όσο οι υπεύθυνες αρχές της Αρχαιολογικής υπηρεσίας αδιαφορούν και καθυστερούν τόσο μεγαλώνει ο κίνδυνος επιγραφές και άλλα ευρήματα της αρχαίας πόλης να περνούν σε χέρια αρχαιοκαπήλων που τα εμπορεύονται έναντι αδράς αμοιβής. Για το λόγο αυτό άμεση και επιτακτική είναι η ανάγκη παρέμβασης από το Κεντρικό αρχαιολογικό Συμβούλιο και το Υπουργείο Πολιτισμού που έχει το βάρος να πράξει τα δέοντα ώστε να γίνει επιτέλους πράξη η αρχαιολογική ανασκαφή με την παράλληλη ίδρυση αρχαιολογικής συλλογής στον Άγιο Γεώργιο για να περισωθεί η ιστορική μας κληρονομιά που είναι θαμμένη εδώ και αιώνες στη γη μας. 

 

Ηλίας Κ. Γάγαλης

δάσκαλος

 

 

σημ: Το κείμενο αυτό έχει δημοσιευτεί στο φύλλο 105 της εφημερίδος του Πολιτιστικού συλλόγου Αγίου Γεωργίου Γρεβενών στις σελίδες 12-13 στην έκδοση Απριλίου-Ιουνίου 2010.

 

[1] Παπαδάκης Ν. (1913), «Εκ της Άνω Μακεδονίας»,Εν Αθήναις σ.σ.445-446.

[2] Ριζάκης Θ.-Tουράσογλου Γ. (1985).Επιγραφές Άνω Μακεδονίας. Τόμος Α΄.Κατάλογος επιγραφών.Υπουργείο Πολιτισμού.Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και απαλλοτριώσεων,σ.77.Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.Αθήνα.

[3] Wace A.B.J & Woodward A.M.The Annuel of B.S.A.,Session 1911-1912,p.p. 184-185, Macximillian & Co.,Limided ,London .

[4] Χατζηνικολάου Κ. (2007).Οι λατρείες των Θεών και των ηρώων στην Άνω Μακεδονία κατά την αρχαιότητα (Ελίμεια, Εορδαία,Ορεστίδα,Λυγκιστίδα),Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο ,τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας ,τομέας Αρχαιολογίας, Θεσσαλονίκης,σ.239.

[5] Wace A.B.J & Woodward A.M.The Annuel of B.S.A.,Session 1911-1912,p.p. 184-185, Macximillian & Co.,Limided ,London .

[6] Papazoglou F. Villages,cities and Ethne in Upper Macedonia

[7] Στο σημαντικό μέρος Άγιος Γεώργιος (Τσούρχλι),βλέπε Παπάζογλου,Villes 244.

[8] Κεραμόπουλος Α.(1938),Ανασκαφαί και έρευναι εν Μακεδονία. Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 1937,Αθήνα,σ.σ.74-77.

[9] Μεγάλη ελληνική εγκυκλοπαίδεια Πυρσός,,τ.ιστ΄,σ.495Αθήνα 1930